Zostałeś pokrzywdzony przestępstwem i wyrządzono tobie szkodę majątkową? A może dopuściłeś się czynu zabronionego i taką szkodę wyrządziłeś? Poznaj zasady dotyczące wydawanych w procesie karnym rozstrzygnięć dotyczących naprawienia szkody wyrządzonej czynem zabronionym.
Ustawodawca w Kodeksie karnym zawarł regulacje dotyczące środków kompensacyjnych - środków mających na celu naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Wśród nich wyróżnia się obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę oraz nawiązkę. Istotą wspomnianych środków jest to, że do głównych celów procesu karnego należy rozstrzygnięcie konfliktu pomiędzy sprawcą czynu i pokrzywdzonym, a naprawienie szkody lub zadośćuczynienie krzywdzie stanowią sposoby na rozwiązanie, albo chociaż złagodzenie owego konfliktu. Nadmienić jedynie należy, iż do 1 lipca 2015 r. ww. środki zaliczane były do tzw. środków karnych. Wobec pytań zawartych poniżej, niniejszy tekst poświęcony zostanie pierwszemu z nich – obowiązkowi naprawienia szkody.
Przejdźmy do treści art. 46 Kodeksu karnego. W §1 tego przepisu przewidziano, że w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości lub w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się. Z powyższego wyłania się wiele istotnych informacji. W szczególności co do tego, że w przypadku złożenia wniosku przez osobę uprawnioną, sąd stwierdzając wystąpienie szkody, musi orzec o obowiązku jej naprawienia, w całości lub w części. Jeżeli taki wniosek nie zostanie złożony, albo zostanie złożony przez osobą nieuprawnioną, sąd może (z urzędu), ale nie musi orzekać w przedmiocie obowiązku naprawienia szkody. Poza samym pokrzywdzonym, uprawnieni do złożenia wniosku o orzeczenie środka kompensacyjnego są podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 49 § 3a i 4 k.p.k.), prokurator (art. 49a k.p.k.) oraz inni zastępcy procesowi pokrzywdzonego (art. 51 § 2 i 3 k.p.k.), w wypadku śmierci pokrzywdzonego – osoby mu najbliższe lub pozostające na jego utrzymaniu, a ponadto: organy Państwowej Inspekcji Pracy przy przestępstwach przeciwko prawom pracowniczym (art. 218–221 oraz 225 § 2 k.k.), zakład ubezpieczeń, o ile w ramach ubezpieczenia pokrył on szkody wynikające z przestępstwa (art. 49 § 3 k.p.k.), z tym że prawo możliwości uzyskania środka kompensacyjnego jest tu możliwe jedynie do wartości wypłaconego przez ubezpieczyciela odszkodowania (Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest traktowany jako zakład ubezpieczeniowy), organy kontroli państwowej w sprawach o przestępstwa, w których wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, jeżeli w sprawie karnej nie działa organ podmiotu pokrzywdzonego (art. 49 § 4 k.p.k.) – przy czym w obu tych wypadkach konieczne jest, aby te instytucje kontrolne ujawniły przestępstwo lub wnosiły o jego ściganie.
Ponadto, ważkie jest tu odwołanie się do przepisów prawa cywilnego, z wyraźnym wskazaniem, że regulacji dotyczących możliwości zasądzenia renty nie stosuje się. I tak, przy zastosowaniu środka kompensacyjnego, w tym analizowanego obowiązku naprawienia szkody, szczególne znaczenie mają przepisy prawa cywilnego dotyczące następujących kwestii pojęcia i zakresu szkody, sposobu jej naprawienia i znaczenia postawy i stanowiska pokrzywdzonego (art. 361 oraz 363§1 k.c.), odsetek ustawowych za opóźnienie w naprawieniu szkody, w postaci pieniężnej (art. 359§1 i 2 oraz art. 455 i 481 k.c.), przesłanek miarkowania odszkodowania (art. 362 i 440 k.c.) oraz solidarnej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez współdziałających (art. 441 § 1 k.c.).
Trzeba mieć także na względzie, iż warunkiem niezbędnym orzeczenia obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody jest uznanie oskarżonego winnym przestępstwa, w tym w wyniku skazania czy też w przypadku warunkowego umorzenia postępowania, o jakim jest mowa w odrębnym artykule. Niewątpliwie bowiem, sięgnięcie po analizowany obowiązek czy też rozważanie w ogóle możliwości jego zastosowania zawsze wiąże się z przesądzeniem o winie i odpowiedzialności karnej sprawcy czynu, jakim wyrządzono szkodę.
Do kiedy pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona mogą złożyć wniosek o orzeczenie rzeczonego obowiązku? Przed nowelizacją, która weszła w życie w dniu 1 lipca 2015 r., możliwość taka istniała do końca pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej. W świetle aktualnie obowiązujących przepisów – jest to możliwe aż do zakończenia przewodu sądowego. Termin ten ma charakter materialnoprawny i niemożliwym jest jego przywrócenie. Odnośnie formy wniosku – może zostać złożony na piśmie albo też ustnie do protokołu. Ważne, aby z jego treści wynikała wola orzeczenia przez sąd obowiązku naprawienia szkody, ze wskazaniem na czyją rzecz i o jaką kompensację chodzi.
Sięgnięcie po środek kompensacyjny jest możliwe tylko, jeżeli szkoda istnieje na dzień wydania wyroku (tak wynika z jednolitego, konsekwentnego orzecznictwa, w tym wyroku Sądu Najwyższego z 5 kwietnia 2017 r., III KK 418/16, LEX nr 2278297, czy też wyroku Sądu Najwyższego z 15 marca 2017 r., II KK 67/17, LEX nr 2279014). W sytuacji, gdy sprawca czynu już samodzielnie naprawił szkodę, konieczne jest precyzyjne określenie, czy w całości, czy w części. W zakresie, w jakim szkodę naprawiono, obowiązek naprawienia szkody nie może zostać orzeczony. W przeciwnym wypadku dochodziłoby do nieuprawnionego bezpodstawnego wzbogacenia pokrzywdzonego. Wydaje się to być oczywiste, jednakże mimo to doczekało się to potwierdzenia w bogatym orzecznictwie, w tym w wyroku Sądu Najwyższego z 25 czerwca 2015 r., II KK 171/15, LEX nr 1750143, oraz z 14 marca 2013 r., III KK 27/13, OSNKW 2013/7, poz. 57, czy też wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 21 grudnia 2016 r., II AKa 172/16).
Zwrócić uwagę należy, iż koniecznym przy orzekaniu obowiązku naprawienia szkody (jak i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę) jest to, ażeby szkoda (czy też krzywda) były bezpośrednim następstwem przestępstwa, za które sprawca odpowiada w danym postępowaniu.
Ponadto, trzeba wspomnieć również, iż odszkodowanie obejmuje nie tylko poniesione w wyniku przestępstwa straty rzeczywiste w majątku pokrzywdzonego (damnum emergens), ale także utracone spodziewane korzyści (lucrum cessans). Każde z nich musi zostać udowodnione, ponad wątpliwość wykazane. Jeżeli pojawią się jakiekolwiek wątpliwości, muszą zostać rozstrzygnięte na korzyść sprawcy – oskarżonego w sprawie. W sytuacji częściowego uwzględnienia szkody i orzeczenia w tym zakresie obowiązku jej naprawienia, dopuszcza się możliwość dochodzenia pozostałej (uzupełniającej) części na drodze postępowania cywilnego.
Odnośnie terminu naprawienia szkody, zwrócić uwagę należy, iż zgodnie z dyspozycją art. 9§2 k.k.w., orzeczenie karne staje się wykonalne z chwilą jego prawomocności. Zatem, w treści rozstrzygnięcia nie jest możliwe ustalenie terminu właściwego do naprawienia szkody czy też zadośćuczynienia krzywdzie. Dopuszcza się jednak określenie tejże kwestii w drodze ugody.
Ustawodawca przewidział możliwość orzeczenia – w miejsce precyzyjnie ustalonego obowiązku naprawienia szkody czy też zadośćuczynienia za doznaną krzywdę – pewnego „surogatu” w postaci nawiązki. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się na penalno-kompensacyjny charakter tej instytucji. Przy orzekaniu tego środka sąd kieruje się odpowiednio dyrektywami wymiaru kary oraz okolicznościami związanymi z wymiarem kary. W praktyce oznacza to, że sąd może orzec nawiązkę w wysokości wyższej od szkody wyrządzonej czynem, przy czym ta nie może przekraczać ustawowej górnej granicy, jaką jest kwota 200 000 zł. Warto wskazać na orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r. (IV KK 191/17, LEX nr 2327877),w którym przyjęto, że „wysokość orzeczonej na podstawie art. 46 § 2 k.k. nawiązki winna być miarkowana z uwzględnieniem rozmiaru szkód, ale szczególnie rozmiaru krzywdy wyrządzonej pokrzywdzonemu, ocenianej zwłaszcza przez pryzmat subiektywnych doznań ofiary przestępstwa, sposobu działania sprawcy, jak również tego, jaki wpływ na stan psychiczny osoby pokrzywdzonej wywołało znalezienie się w sytuacji ofiary przestępstwa”. Trzeba wskazać, że zmienia to zapatrywanie na instytucję nawiązki, którą wprowadzono do krajowego porządku prawnego na wypadek niemożności orzeczenia np. obowiązku naprawienia szkody, wobec niedającej się pokonać przeszkody w precyzyjnym i niewątpliwym ustaleniu wartości szkody wyrządzonej przestępstwem.
Podkreślenia wymaga, że nawiązka może zostać orzeczona w odniesieniu zarówno do szkód materialnych, jak i niematerialnych.
