Przemoc domowa – nowe sposoby na walkę z problemem

Od 30 listopada 2020 r. obowiązują nowe procedury, których celem jest natychmiastowa reakcja wobec sprawców przemocy domowej. W sprawach, w których przyszło mi udzielać pomocy prawnej, wielokrotnie spotkałam się z różnorakimi formami przemocy w rodzinie. Niestety, obowiązujące dotychczas procedury, często okazywały się niewystarczające dla należytej ochrony pokrzywdzonych – były nieskuteczne i zbyt czasochłonne. W praktyce bowiem niejednokrotnie, to osoby pokrzywdzone zmuszone były do ucieczki z domu, w którym mieszkały ze sprawcą. 

Potrzeba zmian była ogromna. Ustawą z dnia 30 kwietnia 2020 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, kolejno zmodyfikowaną ustawą z 14 sierpnia 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach dotyczących wsparcia służb mundurowych nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, o zmianie ustawy o Służbie Więziennej oraz niektórych innych ustaw, tj. tzw. ustawą antyprzemocową, przewidziano procedurę, która pozwala na wydanie nakazu natychmiastowego opuszczenia mieszkania przez sprawcę przemocy w rodzinie, a co za tym idzie - na szybkie odizolowanie ofiar przemocy od sprawców, kiedy to przemoc stwarza zagrożenie dla życia lub zdrowia ofiar przemocy. 

Nowe uprawnienia policjanta i żołnierze Żandarmerii Wojskowej

W myśl wprowadzonych zmian, policjant (art. 15aa ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji) ma prawo wydać wobec osoby stosującej przemoc w rodzinie w rozumieniu przepisów ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, stwarzającej zagrożenie dla życia lub zdrowia osoby dotkniętej tą przemocą:

1.     nakaz natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub 

2.     zakaz zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia.

Przywołane uprawnienia przysługują również (zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych) żołnierzowi Żandarmerii Wojskowej, jeśli osobą stosującą przemoc w rodzinie w rozumieniu przepisów ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, stwarzającą zagrożenie dla życia lub zdrowia osoby dotkniętej tą przemocą – jest żołnierz pełniący czynną służbę wojskową.

Istotnym jest, że wspomniane nakaz lub zakaz mogą być stosowane łącznie i są natychmiast wykonalne.  W nakazie lub zakazie oznacza się obszar lub odległość od wspólnie zajmowanego mieszkania, którą osoba stosująca przemoc w rodzinie jest obowiązana zachować.

Ażeby policjant lub żołnierz Żandarmerii Wojskowej mógł sięgnąć po wspomniany nakaz lub zakaz, musi zachodzić następująca przesłanka: stosowanie przez osobę przemocy w rodzinie w rozumieniu przepisów ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, stwarzającej zagrożenie dla życia lub zdrowia osoby dotkniętej tą przemocą.

            Zgodnie z ustawą, przez przemoc w rodzinie należy rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny (o jakich mowa poniżej), w szczególności:

·       narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia,

·       naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną,

·       powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, 

·       wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

Zgodnie z ustawą, członkami rodziny są: 

·       osoba najbliższą w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny – czyli:

o   małżonek,

o   wstępni (np. rodzice)

o   zstępni (np. dzieci) 

o   rodzeństwo,

o   powinowaty w tej samej linii lub stopniu,

o   osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonka,

o   osoba pozostająca we wspólnym pożyciu,

·       inna osoba wspólnie zamieszkującą lub gospodarującą.

To, kiedy nakaz lub zakaz mogą zostać wydane, również reguluje ustawa. Może to nastąpić:

1.     podczas interwencji podjętej przez Policję we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub jego bezpośrednim otoczeniu lub

2.     w związku z powzięciem informacji o stosowaniu przemocy w rodzinie, w szczególności zgłoszenia przez:

a) samą osobę dotkniętą przemocą w rodzinie lub
b) kuratora sądowego lub pracownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, w związku z wykonywaniem ustawowych obowiązków.

Ocena ryzyka bezpośredniego zagrożenia

Policjant (żołnierz ŻW), w celu stwierdzenia zasadności wydania nakazu lub zakazu ocenia ryzyko bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego, odrębnie dla osoby dorosłej i dziecka, biorąc pod uwagę w szczególności mi.in.:

·       akty przemocy fizycznej w rodzinie, 

·       wiek osoby dotkniętej przemocą w rodzinie, 

·       stosowanie przemocy w rodzinie wobec kobiety w ciąży, 

·       niepełnosprawność osoby dotkniętej przemocą w rodzinie, 

·       zależność osoby dotkniętej przemocą w rodzinie od osoby stosującej tę przemoc ze względu na stan zdrowia lub jej zaburzenia psychiczne, 

·       stan osoby, podczas interwencji związany z użyciem, nadużywaniem lub uzależnieniem od alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych, środków zastępczych lub nowych substancji psychoaktywnych, 

·       kierowanie przez osobę gróźb użycia przemocy ze skutkiem bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia, 

·       dostęp osoby do niebezpiecznego narzędzia lub broni czy informacje o dotychczas stosowanej przemocy lub prowadzonych postępowaniach wobec osoby, w związku z użyciem przemocy. 

Sięgający po nakaz lub zakaz, oceny ryzyka dokonują przy użyciu kwestionariusza szacowania ryzyka zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego.

Osobę, która zgłasza przemoc w rodzinie, przesłuchuje się w charakterze świadka, po pouczeniu o treści art. 233 Kodeksu karnego, tj. o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.

Aby ustalić, czy zachodzi przesłanka do wydania nakazu lub zakazu oraz w celu wskazania obszaru lub odległości od wspólnie zajmowanego mieszkania, którą osoba stosująca przemoc w rodzinie jest obowiązana zachować, może przesłuchać w charakterze świadków również inne osoby, w szczególności wszystkie dotknięte tą przemocą osoby pełnoletnie wspólnie zajmujące mieszkanie.  Dokonując wskazanych ustaleń, uwzględnia się w protokole przesłuchania zaistnienie okoliczności zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego. Osobę małoletnią, która w chwili przesłuchania nie ukończyła 15 lat, można przesłuchać tylko wówczas, gdy jej zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla sprawy, w szczególności, gdy jest jedynym świadkiem zdarzenia, i wyłącznie w odpowiedniej procedurze. Można również dokonywać innych czynności w celu ustalenia, czy zachodzą przesłanki do wydania nakazu lub zakazu, w tym wysłuchać osobę stosującą przemoc w rodzinie, o ile nie utrudni to natychmiastowego wydania nakazu lub zakazu.

Przed wydaniem nakazu lub zakazu, można zażądać dodatkowych informacji od innych instytucji lub organów w celu ustalenia, czy zachodzą okoliczności uprawniające do wydania nakazu lub zakazu. 

Wydanie nakazu lub zakazu w przypadku nieobecności sprawcy przemocy w miejscu zamieszkania

Istotnym jest, że nakaz lub zakaz mogą być wydane również w przypadku nieobecności we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub jego bezpośrednim otoczeniu osoby stosującej przemoc w rodzinie podczas wykonywania czynności przez Policję (w praktyce zdarza się, że podczas interwencji Policji osoby te są nieobecne, uciekają z mieszkań, chcąc uniknąć konfrontacji z interweniującymi oraz ewentualnego zatrzymania). 

Nakaz lub zakaz doręcza się niezwłocznie osobie stosującej przemoc w rodzinie (sprawcy) oraz osobie dotkniętej tą przemocą (ofierze).

A co, jeżeli sprawcy przemocy doręczyć zakazu lub nakazu nie można? 

W razie niemożności doręczenia nakazu lub zakazu, doręczenie uważa się za dokonane przez umieszczenie na drzwiach wspólnie zajmowanego mieszkania zawiadomienia o ich wydaniu, dokonując wzmianki w nakazie lub zakazie, wskazując przyczynę braku doręczenia. Zawiadomienie to zawiera imię i nazwisko osoby stosującej przemoc w rodzinie oraz wezwanie do niezwłocznego kontaktu z właściwą jednostką Policji, a ponadto dostępne po otwarciu zawiadomienia informacje o wydaniu nakazu lub zakazu, podstawie prawnej, miejscu ich odebrania, a także zasadach zabrania ze wspólnie zajmowanego mieszkania przedmiotów osobistego użytku i służących do świadczenia pracy oraz będących własnością osoby stosującej przemoc w rodzinie zwierząt domowych.

Jeżeli sprawca odmawia przyjęcia nakazu lub zakazu, doręczenie uważa się za dokonane (wykonuje się adnotację o odmowie ich przyjęcia na oryginale nakazu lub zakazu).

Wydanie nakazu lub zakazu i co dalej? 

Po wydaniu nakazu lub zakazu, niezwłocznie doręcza się jego odpis prokuratorowi oraz zawiadamia właściwy miejscowo zespół interdyscyplinarny, a gdy w mieszkaniu zamieszkują osoby małoletnie – także właściwy miejscowo sąd opiekuńczy.

Z czynności opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia przez osobę, wobec której wydano nakaz lub zakaz, sporządza się protokół, który podpisują pełnoletnie osoby uczestniczące w czynności.

Osoba, wobec której wydano nakaz lub zakaz, ma obowiązek pozostawić klucze do wspólnie zajmowanego mieszkania i pomieszczeń jego bezpośredniego otoczenia w tym mieszkaniu. Ma ona prawo zabrać ze wspólnie zajmowanego mieszkania przedmioty osobistego użytku i służące do świadczenia pracy lub będące jej własnością zwierzęta domowe. W przypadku sprzeciwu osób wspólnie zajmujących mieszkanie przedmioty te lub zwierzęta domowe pozostawia się we wspólnie zajmowanym mieszkaniu.

Jeżeli w okresie obowiązywania nakazu lub zakazu zajdzie potrzeba zabrania przez osobę stosującą przemoc w rodzinie mienia stanowiącego jej własność, w szczególności niezabranych uprzednio przedmiotów osobistego użytku i służących do świadczenia pracy lub zwierząt domowych, ze wspólnie zajmowanego mieszkania, może się to odbyć jeden raz, wyłącznie w obecności policjanta, po wcześniejszym uzgodnieniu przez nich terminu z osobą dotkniętą tą przemocą. Osoba dotknięta przemocą w rodzinie ma prawo brać udział w tej czynności lub upoważnić do udziału w niej inną osobę.

Zażalenie i 3 dni na jego wniesienie

            Wydanie nakazu lub zakazu może zostać poddane kontroli, na żądanie osoby, wobec której je wydano. Może ona bowiem wnieść zażalenie do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce położenia wspólnie zajmowanego mieszkania. Należy jednak zwrócić uwagę na krótki termin na jego wniesienie. Zażalenie wnosi się w terminie 3 dni od dnia doręczenia nakazu lub zakazu, o czym należy osobę tę pouczyć wraz z doręczeniem nakazu lub zakazu. W zażaleniu skarżący może się domagać zbadania prawidłowości prowadzenia czynności, zasadności oraz legalności wydanego nakazu lub zakazu. 
Sąd rozpoznaje zażalenie niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 3 dni od dnia jego wpływu do sądu. Sąd uchyla zaskarżony nakaz lub zakaz w przypadku stwierdzenia jego bezzasadności lub nielegalności.

Obowiązki informacyjne wobec osoby stosującej przemoc w rodzinie

W przypadku wydania nakazu lub zakazu, poucza się osobę stosującą przemoc w rodzinie o przyczynach ich wydania, o możliwości i sposobie złożenia zażalenia, a także informuje o danych teleadresowych właściwych miejscowo placówek zapewniających miejsca noclegowe oraz placówek prowadzących oddziaływania korekcyjno-edukacyjne lub programy psychologiczno-terapeutyczne dla osób stosujących przemoc w rodzinie. 

Informacje dla osób dotkniętych przemocą

W przypadku wydania nakazu lub zakazu, osobę dotkniętą przemocą informuje się o:
1) możliwości i sposobie złożenia żądania, aby sąd zobowiązał osobę stosującą przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, o którym mowa w przepisach ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie;

2) obowiązku wszczęcia przez organy ścigania, niezależnie od wydanego nakazu lub zakazu, postępowania karnego w związku z popełnieniem ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy i możliwości stosowania w toku prowadzonego postępowania środków zapobiegawczych, o których mowa w przepisach Kodeksu postępowania karnego;

3) możliwości uzyskania wsparcia we właściwym miejscowo ośrodku pomocy społecznej, specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie i innych placówkach świadczących pomoc ofiarom przemocy w rodzinie;

4) całodobowym ogólnopolskim telefonie dla ofiar przemocy w rodzinie;

5) możliwości uzyskania pomocy udzielanej przez podmioty, które otrzymały dotacje z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości, o którym mowa w przepisach Kodeksu karnego wykonawczego, oraz danych teleadresowych, najbliższych miejscowo dla osoby dotkniętej przemocą w rodzinie, siedzib tych podmiotów i innych niezbędnych danych kontaktowych tych podmiotów.

Weryfikacja przestrzegania nakazu lub zakazu 

W okresie obowiązywania nakazu lub zakazu Policja (ŻW) przynajmniej trzykrotnie sprawdza, czy nakaz lub zakaz nie są naruszane, i podejmuje niezbędne czynności. Pierwsze sprawdzenie odbywa się następnego dnia po wydaniu nakazu lub zakazu.

Ważność nakazu i zakazu 

Nakaz lub zakaz tracą moc po upływie 14 dni od dnia ich wydania, chyba że:

·       sąd udzielił zabezpieczenia w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, którym nakaz lub zakaz zostały przedłużone (mowa tu o postępowaniu  sądowym uregulowanym w art. 506² -506¹² k.p.c.). 

Nakaz lub zakaz tracą również moc, w przypadku gdy osoba stosująca przemoc w rodzinie, wobec której wydano nakaz lub zakaz, została zatrzymana w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa, a następnie zastosowano wobec niej środek zapobiegawczy w postępowaniu karnym w postaci:

·       tymczasowego aresztowania lub

·       nakazania okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Dalsza procedura 

Jak wskazano powyżej, w przypadku wydania nakazu lub zakazu, informuje się osobę dotkniętą przemocą w rodzinie m.in. o możliwości i sposobie złożenia żądania, aby sąd zobowiązał osobę stosującą przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, o którym mowa w przepisach ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Ta dalsza procedura w sądzie została znowelizowana przez dodanie art. 506² -506¹² do Kodeksu postępowania cywilnego, które regulują procedurę sądową w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, tj. w sprawach z art. 11a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Uruchomienie tej procedury następuje poprzez zainicjowanie postępowania nieprocesowego przed sądem. W tym celu złożyć należy do sądu wniosek o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia. Wniosek ten może (choć nie musi) być złożony na urzędowym formularzu. Formularze są dostępne w budynkach sądów rejonowych i okręgowych, w Internecie pod adresami www.ms.gov.pl i www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl oraz na stronach internetowych sądów.

Wniosek takie należy złożyć w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania – w sądzie miejsca jego pobytu. Wnioskodawca jest zwolniony od uiszczenia kosztów sądowych od takiego wniosku.

We wniosku należy wnieść o przeprowadzenie dowodów, w tym z zeznań świadków i uczestników postępowania, czy też z dokumentów (np. w postaci zaświadczenia lekarskiego, dokumentów potwierdzających interwencje Policji lub Żandarmerii Wojskowej, wiadomości, zdjęć; jeżeli przed sądem toczyły się sprawy związane z przemocą w rodzinie, należy podać sąd i sygnaturę akt).

Niezmiernie istotnym jest, że we wniosku można również żądać udzielenia zabezpieczenia, na czas trwania tego postępowania, poprzez przedłużenie obowiązującego nakazu opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub obowiązującego zakazu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, wydanych uprzednio przez Policję lub Żandarmerię Wojskową. Żądanie udzielenia zabezpieczenia należy uzasadnić. 

Ustawa stanowi, że sąd rozstrzyga złożony wniosek o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, r postanowieniem w terminie 1 miesiąca od dnia wniesienia wniosku. W wydanym postanowieniu wskazuje obszar lub odległość od wspólnie zajmowanego mieszkania, którą osoba stosująca przemoc w rodzinie jest obowiązana zachować. Orzeczenie to skuteczne i wykonalne z chwilą ogłoszenia. Sąd może je zmienić lub uchylić w razie zmiany okoliczności, nawet gdy jest prawomocne.

Nowe wykroczenie (art. 66b Kodeksu wykroczeń)

Wreszcie wskazać należy, że na mocy dokonanych zmian legislacyjnych, wprowadzono do Kodeksu wykroczeń nowe wykroczenie – co do sprawcy przemocy w rodzinie, który nie zastosuje się do wydanego nakazu/zakazu. W art. 66b Kodeksu wykroczeń uregulowano w sposób następujący: 

„Kto nie stosuje się do:

1)    wydanego przez Policję, na podstawie art. 15aa ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2020 r. poz. 360 i 956), lub Żandarmerię Wojskową, na podstawie art. 18a ust. 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 431 i 956), nakazu natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia,
2) postanowienia sądu o udzieleniu zabezpieczenia w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, którym nakaz lub zakaz, o których mowa w pkt 1, został przedłużony,
3) postanowienia sądu o zobowiązaniu osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazaniu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, wydanego na podstawie art. 11a ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2020 r. poz. 218 i 956)
– podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny”.

Jak wynika z powyższego, ustawodawca poczynił istotne kroki, w celu ochrony ofiar przemocy w rodzinie. Ich cel i zapis ocenić należy pozytywnie. Żywić nadzieję należy, że nowe instrumenty będą we właściwy sposób wykorzystywane w praktyce i tym samym będą one należycie realizować stawiane przed nimi cele.